Tại hội nghị chỉ đạo công tác phòng chống hạn hán và xâm nhập mặn khu vực Trung Bộ và Tây Nguyên ở Ninh Thuận do Bộ Nông nghiệp và PTNT tổ chức, ông Hoàng Đức Cường, Giám đốc Trung tâm Dự báo khí tượng thủy văn Trung ương cho biết, thời gian tới, nhất là từ khi vào mùa khô đến tháng 8/2015, các tỉnh ven biển Trung Bộ từ Nghệ An đến Ninh Thuận nhiều khả năng xảy ra tình trạng khô hạn sớm trên diện rộng và nguy cơ khô hạn, xâm nhập mặn sẽ lớn hơn hai năm trước.

Nỗi lo thiếu nước

Dọc sông Vu Gia (Đại Lộc - Quảng Nam), dù mới đầu năm nhưng nước đã cạn khô. Những cánh đồng dọc bờ sông khô khốc dưới cái nắng chang chang bất thường của miền Trung. Bà Đặng Thị Mười (thôn Song Bình, xã Đại Quang, huyện Đại Lộc) đứng bên đám đậu, thở than: “Năm ngoái mưa ít quá, thủy điện lại chặn trên đầu nguồn nên nước sông cạn khô. Nông dân  trồng hoa màu ở triền sông lo ngay ngáy”.

Trong khi đó, tại huyện Ba Tơ (Quảng Ngãi), những cánh đồng dọc sông Liêng thỉnh thoảng có những đám ruộng bị bỏ hoang, mặt ruộng đã khô trắng. Hỏi ra mới hay, đó là do đợt lũ năm 2013, vùng này bị cát và đá trên núi trôi xuống bồi lấp, phá hỏng hết hệ thống kênh mương nên nước đã ít lại không giữ được, đành bỏ hoang.

Dọc theo sông Trà Khúc, tuyến sông chính của Quảng Ngãi được chắn bởi hệ thống đập dâng Thạch Nham, bình thường mọi năm người dân trồng lúa nước. Nhưng vụ đông xuân năm nay, họ chuyển qua trồng bắp (ngô) và đậu ngắn ngày. 

Bà Huỳnh Thị Học (56 tuổi) ở xã Sơn Hạ (huyện Sơn Hà) đang vun những luống bắp xanh ngút tầm mắt, cho biết: “Giống bắp không cần nhiều nước, lại ngắn ngày nên thu hoạch xong có thể trồng gối vụ loại cây khác. Chứ nếu trồng lúa như mọi năm thì đã mất trắng rồi”.

Ngược ra các tỉnh Thừa Thiên - Huế, Quảng Trị, tình trạng cũng không khả qua hơn khi vừa ăn Tết xong, bà con đã bắt đầu lo nạo vét kênh mương để dẫn nước về những thửa ruộng mới gieo sạ được hơn một tháng.

Năm 2014, nắng nóng và thiếu hụt lượng mưa xảy ra trên diện rộng ở các tỉnh miền Trung gây nên tình trạng hạn hán nghiêm trọng, thậm chí còn thiếu cả nước sinh hoạt cho hàng chục nghìn người dân ở một số địa phương. 

Tình trạng nắng nóng đã diễn ra tương đối gay gắt trong suốt 8 tháng đầu năm 2014, lượng mưa rất thấp, phổ biến đạt dưới 50% so với trung bình nhiều năm (TBNN), cụ thể lượng mưa tại một số trạm như sau: Ba Đồn 39%, Đông Hà 39%, Đà Nẵng 21%, Quảng Ngãi 20%, Quy Nhơn 19%, Tuy Hòa 24%, Nha Trang 31%, Phan Rang 33%. Đặc biệt, do không có mưa và lũ tiểu mãn vào cuối tháng 5, đầu tháng 6 nên dòng chảy sông suối và dung tích trữ các hồ chứa thủy lợi không được cải thiện. Phần lớn dòng chảy các sông đều thấp hơn so với TBNN từ 30-80%. Nguồn nước trữ tại các hồ chứa thủy lợi từ tháng 1 đến tháng 8/2014 ở khu vực Trung Bộ chỉ đạt khoảng 20 - 40% dung tích thiết kế.

Tại một số địa phương khu vực Trung Bộ đã xảy ra tình trạng thiếu nước, hạn hán, ảnh hưởng đến sản xuất vụ hè thu, vụ mùa năm 2014, có thời điểm cao nhất khoảng 67.440ha lúa bị hạn, chiếm 12% diện tích gieo trồng. Các tỉnh có nhiều diện tích bị hạn như Nghệ An 11.000ha, Quảng Trị 7.400ha, Quảng Ngãi 7.615ha, Bình Định 13.158ha, Phú Yên 17.531ha, Khánh Hòa 2.777ha. Ngoài ra, diện tích không có nước để gieo trồng là 15.925ha (Ninh Thuận 8.795ha, Quảng Ngãi 2.654ha, Bình Định 1.004ha, Khánh Hòa 1.828ha..)

Nhiệt độ trung bình từ tháng 2 đến tháng 9 cao hơn so với TBNN từ 0,5-1 độ C. Tổng lượng mưa thiếu hụt khoảng 15-30% và dòng chảy các sông ở Tây Nguyên từ nay đến tháng 6/2015 sẽ thấp hơn trung bình nhiều năm 20-40%.

Theo ông Nguyễn Văn Hòa, Phó cục trưởng Cục Trồng trọt, mực nước và dòng chảy các sông ở khu vực Trung Bộ - Tây Nguyên trong tháng 12/2014 và tháng 1/2015 bị thiếu hụt so với trung bình nhiều năm từ 40-90%, dẫn đến tình trạng thiếu nước tưới khoảng 12% diện tích gieo trồng.

Đáng lo ngại là có gần 16.000ha không có nguồn nước tưới (Ninh Thuận hơn 8.700ha, Quảng Ngãi hơn 2.600ha, Khánh Hòa 1.800ha). Bên cạnh đó, nạn thiếu nước sinh hoạt xảy ra ở nhiều tỉnh (nhiều nhất là Bình Định với khoảng 25.000 hộ và Phú Yên 6.500 hộ).

Ông Hoàng Văn Thắng, Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và PTNT, chỉ đạo, sau khi kết thúc thu hoạch vụ đông xuân 2014 - 2015, các địa phương cần tập trung cân đối lượng nước dự trữ trong các hồ, đập để chủ động khoanh vùng sản xuất cho vùng an toàn tập trung thâm canh.

Tái cơ cấu sản xuất nông nghiệp, chuyển đổi đất lúa sang trồng cây ngắn ngày, đặc biệt đẩy mạnh phát triển hệ thống tưới nước tiết kiệm, tưới luân phiên, tưới ẩm để hạn chế thiệt hại do ảnh hưởng khô hạn.

Các địa phương miền Trung và Tây Nguyên khác hiện vẫn đang đủ nước sản xuất theo kế hoạch, nhưng giai đoạn cuối vụ đông xuân (từ cuối tháng 3 kéo dài sang tháng 4-5) sẽ có thêm nhiều diện tích sản xuất thiếu nước nghiêm trọng (xảy ra ở tỉnh Quảng Trị và một số địa phương Nam Trung bộ, cùng Đắk Lắk, Đắk Nông ở Tây Nguyên).

Đàn cừu ở Ninh Thuân trước nguy cơ bị đói do hạn hán. Ảnh: Thiện Nhân.

Nếu mùa mưa tới mà lượng mưa sẽ tiếp tục dừng ở mức như năm 2014 (chỉ tương đương 40-50% lượng mưa TBNN) thì các tỉnh, thành phố kể trên sẽ còn thiếu nước trong cả vụ hè thu.

Tổng cục Thủy lợi cho biết, đã có những phương án chống hạn gửi các địa phương và hiện các địa phương đang tích cực triển khai.

Trong số này, biện pháp chủ động quản lý hạn hán, thay vì bị động chống hạn đang được các địa phương triển khai, như khuyến cáo nông dân chuyển sang các giống lúa ngắn ngày, mở rộng diện tích tưới theo hình thức ướt - khô xen kẽ, chuyển đổi cơ cấu cây trồng trên đất lúa (năm 2015 có trên 63.000ha chuyển đổi từ lúa kém hiệu quả sang rau màu), điều phối tưới theo giai đoạn sinh trưởng của cây để tiết kiệm nước...

Triển khai nhiều giải pháp

“Năm nay, trước dự báo hiện tượng El Nino xảy ra sớm, bắt đầu từ những tháng cuối năm 2014, khả năng phát triển và tiếp diễn đến các tháng đầu năm 2015 với cường độ trung bình so với các đợt El Nino đã xuất hiện trong 50 năm gần đây, hạn hán cho vụ sản xuất 2014-2015 sẽ còn cao hơn”, ông Nhâm Xuân Sỹ, Giám đốc Đài Khí tượng - Thủy văn Quảng Ngãi, nhận định.

Theo ông Nguyễn Mậu Văn, Phó giám đốc Sở Nông nghiệp và PTNT Quảng Ngãi, hiện ngành nông nghiệp tỉnh này đang có phương án lo chống hạn vào cuối vụ đông xuân, đầu vụ hè thu bằng việc tuyên truyền nhân dân tiết kiệm nước. Nạo vét thông thoáng kênh mương, sửa chữa các trạm, máy bơm để chống hạn. Đồng thời, theo dõi thời tiết bất lợi để chuyển đổi cơ cấu cây trồng qua bắp, đậu…

Theo ông Văn, các hồ chứa hiện đã đầy nước. Tuy nhiên, dù số lượng hồ nhiều (119 hồ chứa) nhưng dung tích chỉ đạt 120 triệu mét khối. Nếu không mưa, nắng nóng kéo dài thì cuối vụ đông xuân là hết nước. Sở Nông nghiệp và PTNT Quảng Ngãi đã đề nghị Bộ Nông nghiệp và PTNT hỗ trợ 25 tỷ đồng để triển khai các giải pháp đảm bảo nguồn nước sinh hoạt và sản xuất.

Tại Quảng Nam, ông Huỳnh Tấn Đức, Giám đốc Sở Nông nghiệp và PTNT, cho biết: “Do mùa mưa năm ngoái ít, các hồ chứa vừa và lớn trên địa bàn tỉnh chỉ chứa nước ở mức trung bình so với hàng năm nên chỉ đủ phục vụ cho vụ đông xuân, còn vụ hè thu chắc chắn thiếu nước, hạ du sẽ nhiễm mặn. Đầu năm, Sở đã chỉ đạo các địa phương và đơn vị liên quan triển khai ngay các phương án chống hạn. Theo đó, ngay từ đầu vụ đông xuân, các địa phương thực hiện chính sách tiết kiệm nước. Đồng thời, nghiên cứu chuyển đổi cơ cấu cây trồng chịu hạn hoặc sử dụng ít nước tại các vùng sản xuất có nguy cơ thiếu nước.

Theo ông Nguyễn Văn Phú, Giám đốc Công ty Khai thác công trình thủy lợi Bình Định: “Chúng tôi đang chống hạn dựa trên quy trình vận hành liên hồ chứa trên lưu vực sông Kôn - Hà Thanh do Chính phủ ban hành”.

Trong khi đó, “để đảm bảo thực hiện phương án chuyển đổi cơ cấu cây trồng thành công, tỉnh Quảng Trị sẽ mở các lớp tập huấn về kỹ thuật canh tác trên đất lúa chuyển đổi, tăng cường tuyên truyền trong nhân dân về tình hình hạn hán và sự cần thiết của việc chuyển đổi cơ cấu cây trồng. Tổng kinh phí thực hiện phương án chuyển đổi dự kiến gần 14 tỷ đồng”, ông Nguyễn Văn Bài, Giám đốc Sở Nông nghiệp và PTNT tỉnh Quảng Trị, nói.

Cùng với các địa phương khác, UBND tỉnh Thừa Thiên - Huế cũng quyết định hỗ trợ kinh phí để khắc phục hạn hán, xâm nhập mặn cho các địa phương, đơn vị trên địa bàn tỉnh. Theo đó, tỉnh trích ngân sách trên 17 tỷ đồng từ nguồn kinh phí Trung ương bổ sung, có mục tiêu hỗ trợ UBND các huyện, thị xã, thành phố để nạo vét, sửa chữa sông ngòi, kênh mương, nâng cấp hồ chứa nước, đập dâng phục vụ công tác chống hạn, xâm nhập mặn.

Ông Nguyễn Đức Chơi, Trưởng phòng Nông nghiệp và PTNT huyện Điện Bàn (Quảng Nam), cho biết, địa phương vừa triển khai ra quân đắp đập ngăn mặn dài 100m trên sông Vĩnh Điện. Theo ông Chơi, chưa năm nào tình trạng nước mặn xâm nhập sớm và trên diện rộng như năm nay. Tình trạng này ảnh hưởng đến hơn 1.700ha  đất gieo trồng của huyện. Trước tình thế này, tuyến đập bổi được xây dựng trên sông Vĩnh Điện được triển khai để ngăn mặn.

“Mọi năm phải sau Tết 20 ngày mới có hiện tượng nước mặn lên sông, nhưng vừa qua, giữa tháng Chạp, các sông đều bị nhiễm mặn gây ảnh hưởng đến việc cung cấp nước tưới và sinh hoạt. Có sông nước nhiễm mặn từ biển lên tới 5km với độ mặn 3,7/1.000, vượt xa so với mức chịu đựng của cây lúa. Với thời tiết nắng nóng đầu năm như thế này, năm nay nạn thiếu nước sản xuất sẽ xảy ra nghiêm trọng hơn mọi năm nên việc xây đập là giải pháp tối ưu đảm bảo việc bơm nước tưới tiêu”, ông Chơi nói.

Theo ông Chơi, cùng với việc làm các đập bổi ngăn mặn trên các con sông,  Điện Bàn đang triển khai quyết liệt các biện pháp chống hạn như đẩy mạnh bê-tông hóa kênh mương, yêu cầu người dân sử dụng nước tưới tiết kiệm và đúng lịch...